Przekroczenie Pirenejów

W Tuluzie poznał Polkę z Łomży, studentkę historii sztuki, Felicję Borkowską, z którą wziął ślub w 1942 roku. Po zajęciu przez Niemców tzw. strefy wolnej, młodzi małżonkowie, wraz z grupą polskich oficerów, najprawdopodobniej na rozkaz centrali w Londynie, przeszli przez “zieloną granicę” w Pirenejach, żeby przedostać się przez Hiszpanię i Portugalię do Anglii.

Po wielu perypetiach zamieszkali w 1943 roku w Barcelonie. Szczegóły ich pobytu w Katalonii nie są dokładnie znane. Wiadomo, że uczestniczyli w programie pomocy polskim dzieciom, wziętym pod opiekę przez Polski Czerwony Krzyż. Januszewski mógł wreszcie poświęcić się swojej twórczości, a rezultaty intensywnej pracy nie dały na siebie czekać.

3 – Początki artystyczne

W Hiszpanii miał miejsce jego artystyczny debiut. Pierwsza z jego indywidualnych wystaw, na której pokazał ponad 50 prac, w tym malarstwo olejne, gwasze i rysunki, odbyła się w Palacio de la Virreina w Barcelonie w 1945 roku. Ekspozycja, której towarzyszył niewielki, ale zdobiony kilkoma ilustracjami katalog, spotkała się z przychylnym przyjęciem krytyki i publiczności, które niewiele miały dotąd okazji, by zapoznać się ze sztuką kraju leżącego na przeciwległym krańcu europejskiego kontynentu.

W 1947 roku w Galerii Franquesa, odbyła się kolejna, również udana wystawa. W tym samym roku artysta wykonał dekoracje na wystawę książki w Ínstytucie Francuskim w Barcelonie. Kariera artystyczna zdawała się przed nim otwierać. 

4 – Lata powojenne : Francja   

Lata powojenne : Francja   

Pod koniec 1947 roku przeniósł się do Paryża, gdzie osiadł na Montmartre. Lata powojenne to dalszy ciąg ekspansji twórczej Januszewskiego: malował, wystawiał, był autorem dekoracji teatralnych.

Aktywnie uczestniczył w życiu polskiej społeczności we Francji. Januszewscy byli zaprzyjaźnieni z poznaną w Tuluzie katolicką literatką Marią Winowską. Regularną korespondencję wymieniali z osiadłym w Madrycie Józefem Łobodowskim, którego tom poezji Uczta zadżumionych, wydany w 1954 roku w Paryżu, Witold ilustrował. Malarz utrzymywał kontakty ze środowiskiem polskim w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Są podstawy, by sądzić, że myślał o wyjeździe na stałe za Ocean.

Polskie środowisko artystyczne we Francji    

O jego przyjaźniach z polskimi kolegami w Paryżu świadczy m.in. rysunkowy portret dużo starszego od niego zarówno wiekiem, jak i stażem paryskim malarza i grafika Konstantego Brandla wykonany w 1948 roku. Januszewski był członkiem Związku Artystów Polskich we Francji, brał udział w jego zebraniach i wystawiał na organizowanych przezeń wystawach, m.in. w galerii Beaux-Arts w Paryżu w 1948, gdzie pokazano prace ponad 60 twórców polskich związanych z Francją, niektórych, jak Marcoussis, Boznańska, czy Pankiewicz, pośmiertnie. Uczestniczył także w pokazach Związku w Seminarium Polskim przy rue des Írlandais w Paryżu w 1952 i 1954 roku, a w 1956 roku także w Wystawie Malarzy i Rzeźbiarzy Polskich we Francji urządzonej staraniem stowarzyszenia Amis de l´Art Polonais w De Boeck´s Hôtel w Brukseli. Tym razem w wystawie wzięło udział 23 twórców, a wśród nich Konstanty Brandel, Henryk Berlewi i Franciszek Black. W 1959 roku prace jego znalazły się na 1-szym Salonie Artystów Polskich we Francji w Lille.

5 – Działalność artystyczna

Działalność artystyczna

W tym samym okresie zajmował się też grafiką prasową i ilustracją. Początkowo pracował dla tytułów polskich, m.in. ukazującego się wówczas w Paryżu organu powojennej emigracji polskiej „Słowo Polskie”, a także wydawanego na północy Francji katolickiego pisma „Młode Serce”. Współpraca z prasą i wydawnictwami francuskimi, głównie katolickimi, obejmowała przede wszystkim tytuły wydawane przez Bayard i Bonne Presse. Artysta projektował również okolicznościowe druki, kalendarze i karty pocztowe.

Zamówienia dla kościołów

Pracował nad wystrojem kościołów, m.in. kościoła polskiego Notre-Dame-de-Waziers na północy Francji, oraz Matki Boskiej Dębowej (Notre-Dame-des-Chênes) w Ermont w regionie paryskim (wykonana dla tego kościoła dębowa figura Matki Boskiej, figura Chrystusa w miedzi oraz lichtarze na główny ołtarz zostały skradzione, zachowały się tylko ich fotografie).

6 – Grodno-Paryż, w jedną stronę   

Wybór

We wczesnym okresie powojennym artysta najwyraźniej traktował swój pobyt we Francji jako tymczasowy, mając zapewne nadzieję na zmianę sytuacji w Polsce, upadek komunizmu i powrót do kraju. Aż do 1955 roku posługiwał się polskim paszportem wydanym w 1943 roku przez Józefa Potockiego, chargé d´affaires Poselstwa Polskiego w Lizbonie, a przedłużanym później w Madrycie. O azyl polityczny poprosił we Francji dopiero wówczas, kiedy nie było więcej możliwości przedłużenia paszportu polskiego. W 1959 roku Januszewski uzyskał obywatelstwo francuskie.

Pracować jako robotnik    

W latach 1950-tych ożywiona działalność artystyczna nie wystarczyła, by sprostać trudnej rzeczywistości. Januszewski zmuszony był pracować jako robotnik w firmie British Petroleum (BP) w latach 1957 – 1973. Nawet wówczas nie porzucił malarstwa, choć pracy twórczej poświęcać mógł tylko week-endy i wakacje. W trwającym 15 lat okresie „robotniczym“ artysta odkrył świat, który do tej pory był mu zupełnie obcy. Doświadczenia te znalazły odbicie w niektórych z jego dzieł. W tym czasie jego styl, w kontakcie z ożywioną sceną artystyczną Paryża, nie przestawał się rozwijać i osiągnął pełną dojrzałość na początku lat 1970. Januszewski nadal wystawiał, głównie na wystawach zbiorowych i salonach.

7 – Dojrzały styl

W 1974 roku odbyła się jego duża wystawa w niezwykle ważnej dla polskiego życia artystycznego na obczyźnie Galerii Lambert na Wyspie Świętego Ludwika w Paryżu. Zawisło tam około dwudziestu jego prac olejnych dużego formatu oraz rysunki, tworząc razem zespół spójny, harmonijny, o wysokiej jakości artystycznej. Krytycy francuscy uważali tę wystawę za spóźniony debiut, choć podkreślali dojrzałość i bogactwo wewnętrzne autora. Tego rodzaju sąd, widziany z dzisiejszej perspektywy, wydaje się wielkim uproszczeniem.

Artystyczny debiut Januszewskiego miał niewątpliwie miejsce w połowie lat 1940-tych w Barcelonie. To burzliwa historia drugiej połowy XX wieku zmuszała artystę, by zaczynał wciąż na nowo, w tym rodzaju niekończącej się tułaczki, nie dając mu żadnej możliwości zdyskontowania wcześniejszych osiagnięć. Sukcesy, jakie były jego udziałem w Hiszpanii, nie liczyły się w Paryżu, podobnie, jak renomy polskich studiów nie dało się wykorzystać bezpośrednio w Hiszpanii.

Los emigranta zdaje się być zawsze taki sam. Z chwilą opuszczenia rodzinnego kraju nigdy już więcej nie jest się u siebie, choćby się było znakomicie zintegrowanym w nowej ojczyźnie. Do tego dochodzi nostalgia i nadzieja, że życie gdzie indziej byłoby lepsze i łatwiejsze. Chęć zaspokojenia tej nienasyconej tęsknoty skłania do szukania szczęścia coraz to w innym miejscu. Jednak utracona ojczyzna nie daje się łatwo zastąpić.

Pomiędzy Francją, Hiszpanią, znów Francją i marzeniem o dalekiej Ameryce artysta z całą pewnością poszukiwał Grodna i malowniczych brzegów Niemna. Nie należy jednak lekceważyć znaczenia francuskiego środowiska. Wyjątkowa atmosfera artystyczna Paryża, nawet jeśli po wojnie Nowy Jork zajął jego miejsce światowej stolicy sztuki, z całą pewnością wpłynęła na styl twórczości Januszewskiego.

Witold Januszewski zmarł w 1981 roku w Ermont w regionie paryskim. Polski, choć bardzo za nią tęsknił, nie mógł przed śmiercią zobaczyć. Dopiero ponad ćwierć wieku po odejściu twórcy, udalo się pokazać po raz pierwszy jego prace w Polsce.